نوشته دکتر محمدرضا عاطفی
مشاور استراتژی و آینده پژوه
عضو هیات علمی دانشگاه و رئیس هیات مدیره گروه ناب
آینده آب: بحران آب یک ابر بحران فراگیر و خاموش در کشور
در میان تحولات سریع که تمام توجهات را به خود جلب کرده است – از تورم و جنگ در اوکراین تا مذاکرات برجام و مسائل امنیتی منطقهای، از قیمت دلار تا تحولات اجتماعی – یک داستان همیشگی وجود دارد که ممکن است از نظر اهمیت بر تمام داستان‌های دیگر غلبه کند و با این حال کمترین توجه در سطح ملی در میان سیاستگذاران و مردم را به خود جلب کرده است و آن آب است.
ما در مورد مشکلات آب غالبا به صورت اپیزودیک می‌شونیم. یعنی در زمان پر آبی یا تراز سربه‌سر آبی هیچ صحبتی از آن نمی‌شود و هر گاه آب پشت سدها کم شود به شکل هجمه‌های خبری به آن می‌پردازیم. پس از بحران خشک شدن دریاچه‌ها و سپس خشک شدن رودخانه‌ها ما با وحشت، شاهد کاهش تولیدات کشاورزی، به خطر افتادن امنیت غذایی، بیکار شدن روستاییان و تشدید فقر، مهاجرت به مناطق شهری و فشار بر کمبود آب در شهرها، افزایش آتش سوزی‌ها در مناطق جنگلی و کاهش پوشش سبز، و … هستیم. بحران آب فقط مختص ایران نیست.
ایران با مساحت 1.648 میلیون کیلومتر مربع بین 45 تا 63 درجه شرقی و 25 تا 40 درجه شمالی در خاورمیانه قرار دارد. اقلیم عمومی ایران نمایانگر یک ویژگی خشک و نیمه خشک در موقعیت عرض جغرافیایی میانی است. به جز بخش‌های غربی و نواحی ساحلی شمالی، اقلیم ایران عمدتاً خشک و نیمه‌خشک است و میزان بارندگی عمدتاً به عرض جغرافیایی و ارتفاع توپوگرافی بستگی دارد. بیشتر بارندگی در ایران تحت تأثیر مرکز فشار نوسان غرب مدیترانه بوده است. البته تأثیرات قابل توجهی از نوسان جنوبی ال نینو بر سایر پارامترهای هواشناسی مانند دمای هوا در ایران گزارش شده است.
تغییرات آب و هوایی شدید در ایران
ایران در دهه‌های اخیر به سرعت در حال گرم شدن بوده است که به‌طور متوالی باعث ایجاد طیف وسیعی از تأثیرات اقلیمی شده است. سوابق هواشناسی برای دوره زمانی 1951-2013 برای بررسی تغییرات اقلیمی و تأثیر آن بر برخی از تغییرات آب و هوایی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. ایران نزدیک به 1.3 درجه گرم شده است. در دوره 1951-2013 (+0.2 در هر دهه)، با افزایش حداقل دما به میزان دو برابر حداکثر.[i] میزان بارندگی سالانه 8 میلی متر در دهه کاهش یافته و باعث گسترش مناطق خشک ایران شده است. مطالعات نشان داده اند که گرم شدن هوا به طور کلی با بارندگی‌های شدیدتر همراه است زیرا هوای گرمتر می‌تواند رطوبت بیشتری را در خود نگه دارد. با این وجود، گرم شدن هوا در ایران با بارش‌های خفیف‌تر، اما با بارش‌های متوسط، شدید و بسیار سنگین کمتر همراه بوده است.
گرم شدن بیش از مناطق نیمه گرمسیری خشک با کاهش فراوانی بارش‌های سنگین همراه است، در حالی که انتظار می‌رود افزایش در مناطق نیمه قطبی و گرمسیری افزایش یابد. آب و هوای گرمتر نیز منجر به افزایش فراوانی توفان‌های تندری و گرد و غبار در ایران شده است. ارتفاع سطح تراکم در اقلیم گرمتر در مناطق نیمه گرمسیری افزایش می‌یابد و باعث کاهش کلی بارش می‌شود.
امنیت تهدید شده
IPCC افزایش دما در خاورمیانه را تا 2 درجه سانتیگراد در 15 تا 20 سال آینده و بیش از 4 درجه سانتیگراد تا پایان قرن تخمین می‌زند. این واقعیت با کاهش 20 درصدی بارندگی همراه است.[ii] از این رو، کشورهای خاورمیانه در برابر اثرات تغییرات آب و هوایی بسیار آسیب پذیر هستند. در میان کشورهای خاورمیانه، ایران در دهه‌های آینده افزایش 2.6 درجه سانتیگراد میانگین دما و کاهش 35 درصدی بارندگی را تجربه خواهد کرد.[iii] از این رو، واقعیت تغییر اقلیم ایران شدیدتر از منطقه خاورمیانه است. تحقیقات نشان می‌دهد که امواج گرما (30 درصد) تا پایان قرن برای ایران و غرب آسیا افزایش خواهد یافت.[iv]
ایران در دهه‌های آینده افزایش 2.6 درجه سانتیگراد میانگین دما و کاهش 35 درصدی بارندگی را تجربه خواهد کرد.
آب و هوای آینده تحت تاثیر انتشار گازهای گلخانه‌ای
واقعیت تغییر اقلیم در میان کشورهای خاورمیانه و به ویژه ایران شدید است. ایران با مجموع انتشار گازهای گلخانه‌ای (GHG) به میزان 642 میلیون تن CO2 اولین کشور مسئول تغییرات اقلیمی در خاورمیانه و هفتمین کشور در جهان است. سهم سطح بالای ایران در انتشار گازهای گلخانه‌ای به تولید قابل توجه نفت، گاز و شهرنشینی سریع وابسته دارد.[v]
رشد انتشار CO2 در خاورمیانه سومین رشد بزرگ در جهان طی سال‌های 1990 تا 2004 است (۲). بر اساس پایش جهانی CO2 (CDIAC 2014 )، سه کشور خاورمیانه جزو پنج کشور بالاترین میزان انتشار CO2، قطر ( 11.03 تن کربن سرانه)، کویت (7.43) و بحرین (6.46) هستند.[vi] سه کشور ایران (168.25 میلیون تن کربن)، عربستان سعودی (147.65) و ترکیه (88.21) بیش از 65 درصد مسئول انتشار CO2 از سوخت فسیلی در منطقه هستند. ایران با مجموع انتشار CO2 نزدیک به 168,251 هزار تن کربن (616,741 میلیون تن CO2) هفتمین در جهان است (شکل 5 ). با این حال، ایران دارای سرانه ملی انتشار CO 2 برابر با 2.18 در رتبه 47 جهان است. دفتر ملی تغییر اقلیم ایران فهرستی از انتشار گازهای گلخانه‌ای را در دو بازه زمانی 2000 و 2010 منتشر کرده است[vii] (NCCOI 2010 , 2014 ).
کم آبی
یک کشور زمانی کم آب تلقی می‌شود که کمتر از ۱۰۰۰ متر مکعب آب شیرین تجدید پذیر برای هر نفر در سال در دسترس باشد.[i] با این معیار ۱۱ کشور از ۲۰ کشور خاورمیانه با کمبود آب مواجه هستند. جایی که درگیری‌ها بر سر منابع فراتر از مرزها گسترش می‌یابد و همه چیز از قیمت نفت گرفته تا مهاجرت را تحت تاثیر قرار می‌دهد. کمبود آب در حال ایجاد جنگ قدرت و یک عامل قدرت ساز است که امنیت جهانی و منطقهای ما را تهدید می‌کند. براساس داده‌های دولت آمریکا ۵۵ درصد از ۴۸ ایالت در خشکسالی قرار دارند. همانند ایران در برخی از مناطق ایالات متحده، شهروندان با آب آشامیدنی ناسالم در مدارس و خانه‌ها دست و پنجه نرم می‌کنند.
تغییرات اقلیمی قطعاً تا حدودی مقصر بحران آب است. اما مدیریت ضعیف آب، کشمکش‌های اقتصادی، بحران‌های زنجیره تامین و تورم جهانی در کنار هم وضعیت بد را بدتر می‌کنند. از نظر تاریخی، سه چهارم آب شیرین در منطقه تنها در چهار کشور وجود داشته است: ایران، عراق، سوریه و ترکیه – که همگی در سیستم‌های آبی خود دچار استرس هستند. اما با احداث سدهای چندگانه سال‌های اخیر در ترکیه عملا این تنش آب از ترکیه به کشورهای همسایه منتقل شده است.
تعداد کمی از نقاط جهان از مشکلات آب در امان هستند. شاخ آفریقا با بدترین خشکسالی خود در بیش از چهار دهه گذشته مواجه است و تهدیدات قریب الوقوع گرسنگی و کمبود باران کافی برای سال‌های پیش رو پیش بینی شده است.
در آمریکای لاتین، تغییرات آب و هوایی باعث افزایش سطح آب دریاها، آلوده شدن سفره‌های آب شیرین و فرسایش سواحل شده است.
و بر اساس مطالعه اخیر منتشر شده در مجله نیچر، پیش بینی می‌شود که مشکلات آبی آسیا به دلیل از دست دادن آب در فلات تبت افزایش یابد و امنیت آینده و “جنگ آبی” را تهدید کند.[ii]
اسرائیل مجموعه‌ای فعال از پروژه‌ها برای رفع نیازهای آبی منطقه از طریق آبیاری قطره‌ای و سیستم‌های پیچیده حمل و نقل آب دارد. و اکنون 20 درصد بیشتر از نیازش آب دارد. کشورهای حوزه خلیج فارس در فناوری‌های جدید برای نمک زدایی آب و بهبود کشاورزی مانند باروری ابرها پیشرو هستند.
راه‌حل‌های خلاقانه برای رفع نیازهای جهانی آب در سطوح ملی و بین‌المللی در حال توسعه هستند و باعث ایجاد نوآوری می‌شوند. ترویج به کم مصرف کردن دیگر پاسخگوی شکاف بین مصرف و تامین آب نیست. ما به شدت نیازمند راه حل‌های نوآورانه جهت توسعه آب و مدیریت مصرف هستیم.
[i] Alizadeh-Choobari, O., Najafi, M.S. Extreme weather events in Iran under a changing climate. Clim Dyn 50, 249–260 (2018). https://doi.org/10.1007/s00382-017-3602-4
[ii] Elasha BO (2010) Mapping of climate change threats and human development impacts in the Arab region. United Nations Development Programme, Arab Human Development Report (AHDR), Research Paper Series, 51 pp. http://www.arabstates.undp.org/content/rbas/en/home/library
[iii] NCCOI (2014) Third national communication to UNFCCC. National Climate Change Office of Iran. http://climate-change.ir. https://unfccc.int/sites/default/files/resource/ThirdNationalcommunicationIRAN.pdf
[iv] IPCC (2012) Changes in climate extremes and their impacts on the natural physical environment. Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge University Press. http://www.fapesp.br/eventos/2012/08/IPCC/JMarengo.pdf
NCCOI (2014) Third national communication to UNFCCC. National Climate
[v] Mansouri Daneshvar, M.R., Ebrahimi, M. & Nejadsoleymani, H. An overview of climate change in Iran: facts and statistics. Environ Syst Res 8, 7 (2019). https://doi.org/10.1186/s40068-019-0135-3
[vi] https://unfccc.int/sites/default/files/resource/ThirdNationalcommunicationIRAN.pdf
[vii] Ketabchy, M. (2021). Investigating the Impacts of the Political System Components in Iran on the Existing Water Bankruptcy. Sustainability, 13(24), 13657.
[viii] NCCOI (2014) Third national communication to UNFCCC. National Climate Change Office of Iran. http://climate-change.ir
[ix] Yazdandoost, F. (2020). Iran’s Water Policy. In: Zekri, S. (eds) Water Policies in MENA Countries. Global Issues in Water Policy, vol 23. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-030-29274-4_4
[x] Sarindizaj, E. E., & Zarghami, M. (2019). Sustainability assessment of restoration plans under climate change by using system dynamics: application on Urmia Lake, Iran. Journal of Water and Climate Change, 10(4), 938-952.