دکتر محمدرضا عاطفی
عضو هیات علمی دانشگاه
مشاور سازمان‌ها و تحلیل‌گر سیستم
دوازده نقطه اهرمی
نقاط اهرمی
نقاط اهرمی در یک سیستم مکان‌هایی برای مداخله در یک سیستم هستند. مهم است که 1) نقطه اهرمی مناسب را پیدا کنید و 2) آن را در جهت درست بکار گیرید. به طور غیر شهودی، مردم اغلب یک نقطه اهرمی خوب پیدا می‌کنند، اما آن را در جهت اشتباه بکار می‌گیرند.
میدوز[i] دوازده نقطه اهرمی را برای مداخله در یک سیستم شناسایی کرد. میدوز بیان می‌کند که مهم‌ترین عنصر تفکر سیستمی این است که متوجه شویم نقاط مداخله ممکن برای تغییر رفتار سیستم در کجا قرار دارند، که اغلب نادیده گرفته می‌شود. ۱۲ مرحله از نقاط اهرمی را بر اساس میزان تأثیرگذاری آنها یا پتانسیل آنها برای ایجاد تغییرات دگرگون کننده فهرست می‌کند. آنها از نقاط کم عمق، از جمله تغییر پارامترها یا قدرت حلقه‌های بازخورد منفی، تا موارد عمیق‌تر، مانند ایجاد تغییرات در ساختار جریان اطلاعات یا تغییر اهداف سیستم، متغیر هستند. فیشر و ریچرز[ii] ادعا می‌کنند که توجه به نقاط اهرمی کم عمق بعید است که منجر به تغییر دگرگون شود، اما عمل بر روی نقاط اهرم عمیق در عمل دشوارتر است. هرچه تأثیر نقطه اهرم بیشتر باشد، مقاومت بیشتری نسبت به تغییر آن وجود دارد.[iii] اولویت بندی نسبی که در اینجا مطرح شده است اهمیت کمتری دارد تا سیستمی که شما در حال مطالعه آن هستید. اولویت و اهمیت نقاط اهرمی به شدت وابسته به ماهیت و کنش عناصر درون یک سیستم است.
| نقاط اهرمی | مدل کوه یخ | مثال |
| ثابت‌ها، پارامترها، اعداد | وقایع | میانگین مصرف سوخت یک خودرو |
| اندازه ذخایر بافر، نسبت به جریان | مقدار کل چوب در یک جنگل | |
| ساختار ذخایر و جریان مواد | دینامیک رواناب مواد مغذی از مزارع کشاورزی به بدنه‌های آبی مجاور | |
| طول تأخیرها، نسبت به نرخ تغییر سیستم | الگوها | مدت زمانی که طول می‌کشد تا سوراخ ازن پس از انتشارCO2 بسته شود |
| قدرت حلقه‌های بازخورد منفی | میزانی که دریاچه می‌تواند مواد مغذی را جذب کند و در نتیجه شفاف بماند | |
| در اطراف حلقه‌های بازخورد مثبت به دست آورید | میزانی که فقر منجر به رشد جمعیت می‌شود، که ممکن است فقر را بیشتر تشدید کند | |
| ساختار جریان اطلاعات | ساختار سیستم | دانش مصرف کننده در مورد اینکه محصولات خاص از کجا می‌آیند |
| قوانین سیستم (مشوق‌ها، محدودیت‌ها) | سیاست‌های حاکم بر منابع طبیعی، از جمله مالیات‌ها و مقررات | |
| قدرت تغییر ساختار سیستم یا خود سازماندهی | توانایی کشاورزان برای سازماندهی استفاده پایدار از یک مرتع اشتراکی | |
| اهداف سیستم | سازماندهی موسسات جهانی برای حمایت از تجارت آزاد در برابر حمایتهای دولتی | |
| پارادایم زیربنای سیستم | مدل ذهنی | پارادایم «انقلاب سبز» زیربنای سیاست‌های کشاورزی |
| قدرت فراتر رفتن از پارادایم‌ها | تغییر آگاهانه از رشد اقتصاد مبتنی بر رشد به اقتصاد با وضعیت ثابت |
درک نقاط اهرمی در تئوری فقط یک نقطه شروع است. اکنون باید یک سیستم را عمیقاً تجزیه و تحلیل کنید – ساختار آن، قوانین آن، پارادایم‌های آن را درک کنید تا بتوانید شروع کنید و اینکه بدانید کجا می‌توانید سیستم را تحت تاثیر قرار دهید. برای به دست آوردن یک درک دقیق، ممکن است لازم باشد فرضیات و پارادایم‌های قبلی خود را در مورد نحوه عملکرد جهان کنار بگذارید. این دوازده نقطه اهرمی را می توان با مدل کوه یخ مقایسه کرد.
در زیر قلمرو اهرم، نقاط اهرمی و مثال‌هایی از آن آورده شده است. نقاط اهرمی شهودی نیستند. و این به اندازه کافی کار را سخت می‌کند. لذا در ذیل مثال‌هایی از آنها آورده شده است.
۱۲) پارامترها
اولین نقطه در لیست دوازده نقطه اهرمی، پارامترها است. پارامترها اعدادی هستند که در سیستم توضیح داده شده‌اند. اینها شامل سطح موجودی، مقدار جریان و به طور کلی شامل مبادله عناصر سیستم است.
ما اکثریت قریب به اتفاق وقت خود را صرف نگرانی در مورد پارامترها می‌کنیم، اما این قطعاً کمترین مکان برای مداخله است.
برای مثال: وقتی سیاستمداران نگران بدهی ملی هستند، بیشتر وقت خود را صرف مذاکره در مورد تغییرات افزایشی در بودجه و نرخ‌های مالیاتی می‌کنند. با این حال، بدون توجه به اینکه چه کسی در قدرت است، بدهی ملی همچنان در حال رشد است.
بانک‌های مرکزی، نرخ‌های بهره را مرتبا تغییر می‌دهد، اما این هرگز مانع از وقوع چرخه‌های رکود اقتصادی نشده است.
۱۱) متغیر سطح
ما آموخته‌ایم که متغیر سطح، بافرهایی هستند که می‌توانند سیستم را نسبت به نرخ‌های جریان در نوسان تثبیت کنند. حساب بانکی شما موجودی پولی است که به شما کمک می‌کند تا در برابر نوسانات درآمد و هزینه‌های خود مقاومت کنید.
تغییر متغیر سطح، رفتار سیستم را تغییر می‌دهد. شما می‌توانید با افزایش موجودی یک سیستم را تثبیت کنید، اما این به قیمت ناکارآمدی تمام می‌شود—ساخت یا نگهداری متغیر سطح بزرگتر هزینه بیشتری دارد. در مقابل، شما می‌توانید با کاهش موجودی، کارایی را افزایش دهید، اما این به قیمت کاهش تاب آوری است.
برای مثال، تولید به‌موقع، اندازه موجودی را کاهش می‌دهد در حالی که به تحویل‌های مکرر متکی است. این امر آن را برای تغییر تقاضای مشتری چابک‌تر می‌کند، اما آن را در برابر اختلالات عرضه آسیب پذیرتر می‌کند.
۱۰) ساختار متغیر سطح و جریان
تغییر ساختار متغیر سطح و جریان به معنای تغییر جریان‌هایی است که به متغیر سطح متصل هستند. این می‌تواند رفتار سیستم را تغییر دهد:
- در ساخت بزرگراه‌ها، جاده‌ها و پارکینگ‌های جدید، برنامه‌ریزان شهری نحوه جریان‌ترافیک ساختار انبار و جریان را دوباره پیکربندی می‌کنند.
- (مثال کوتاه: یک دولت می‌تواند نحوه جریان پول را تغییر دهد – در حال حاضر مالیات از شهروندان دریافت می‌کند و بودجه را به ادارات تخصیص می‌دهد که سپس به شهروندان باز می‌گردد. تغییر ساختار می‌تواند به رفتارهای سیستمی متفاوت منجر شود.)
۹) تاخیر
تاخیر در حلقه‌های بازخوردی باعث ایجاد نوسان می‌شود. به نوبه خود، نوسانات اثربخشی تصمیمات شما را بدتر می‌کند، زیرا شما با اطلاعات تاخیری تصمیم می‌گیرید. علاوه بر این، نتایج اقدامات شما با تأخیر اتفاق می‌افتد – زمانی که اقدامات شما به نتیجه برسد، ممکن است وضعیت تغییر کرده باشد به طوری که اقدامات شما نامناسب شود. تغییر طول تأخیرها بر رفتار سیستم تأثیر می‌گذارد:
- تأخیرهای خیلی کوتاه باعث واکنش بیش از حد می‌شود که منجر به نوسانات با فرکانس بالاتر می‌شود.
- تأخیرهایی که به درستی تنظیم می‌شوند می‌توانند نوسانات را کاهش داده و ثبات را ایجاد کنند.
- تأخیرهای بیش از حد طولانی می‌تواند منجر به نوسانات انفجاری شود یا سیستم را از نقطه شکستی که فراتر از آن نمی‌تواند بازگردد (مانند صید بیش از حد تا زمان انقراض) عبور دهد.
۸) حلقه‌های بازخوردی منفی (متعادل کننده)
یک حلقه بازخورد منفی، متغیر سطح را در یک نقطه مرجع نگه می‌دارد. می‌توان آن را به اجزا و پارامترها تقسیم کرد:
- سرعت و دقت پایش
- سرعت و شدت پاسخ
- جریان‌هایی که پاسخ از طریق آنها به هدف خود می‌رسد[i]
هر یک از دوازده نقطه اهرمی در یک سیستم می‌تواند برای تغییر نحوه عملکرد حلقه بازخوردی منفی استفاده شود.
حلقه بازخورد متعادل کننده باید طوری طراحی شود که به‌اندازه کافی قوی باشد تا بتواند هر چیزی را که تعیین می‌کند به آن برسد. اگر حلقه بازخورد برای تغییرات سیستم خیلی ضعیف باشد، نمی‌تواند متغیر سطح را در نقطه تعیین شده خود نگه دارد.
۷) حلقه‌های بازخوردی مثبت (تقویت کننده)
حلقه‌های بازخوردی مثبت به طور نمایی رشد می‌کنند. اگر کنترل نشوند، می‌توانند آسیب جدی و جبران ناپذیری ایجاد کنند. هرچه پول بیشتری در بانک داشته باشید، سود بیشتری کسب می‌کنید، پول بیشتری در بانک خواهید داشت.
مثال نقطه اهرمی برای حلقه‌های بازخوردی مثبت، سود یا نرخ رشد است. اغلب، حلقه‌های بازخوردی مثبت با متعادل کردن حلقه‌های بازخوردی متعادل کننده مقابله می‌کنند. یک پاسخ شهودی به کنترل یک حلقه بازخوردی مثبت، ایجاد یک حلقه مثبت است. اما اغلب ساده‌تر است که نرخ رشد حلقه بازخورد تقویت‌کننده را کاهش دهیم تا بتوان آن را مدیریت کرد.
۶) جریان اطلاعات
در یک سیستم، تصمیم گیری‌ها و حلقه‌های بازخوردی که به خوبی کار می‌کنند اغلب به اطلاعات نیاز دارند. مدیر بخش خودرو به اطلاعاتی در مورد موجودی فعلی نیاز دارد. یک دموکراسی به اطلاعاتی در مورد عملکرد دولت برای رأی دهندگان نیاز دارد.
در مقابل، اطلاعات از دست رفته می‌تواند منجر به اختلال در عملکرد سیستم شود.[ii] افراد بدون اطلاعات نمی‌توانند برای رسیدن به اهداف سیستم تصمیم بگیرند. نقطه اهرمی این است که اطلاعات درست را به شکل مناسب ارائه دهید.
۵) قواعد سیستم
قواعد سیستم محدوده، مرزها، درجات آزادی آن را مشخص می‌کند. قوانین یک سیستم مرزهای آن را مشخص می‌کند. اینها شامل قوانین اساسی ملی، قوانین، مشوق‌ها، مجازات‌ها و قراردادها می‌شود.
در سیستمی که به خوبی کار می‌کند، قوانین خوبی وضع می‌شود که به اهداف سیستم می‌رسد. (قوانین بد باعث فرار معکوس می‌شود یا باعث می‌شود بازیگران به دنبال هدف اشتباه باشند.)
تغییر قوانین می‌تواند رفتار را به طرز چشمگیری تغییر دهد.
- دانشگاهی را تصور کنید که در آن اساتید برای حضور در کلاس به دانش جویان پول می‌دهند.
- ملتی را تصور کنید که حق آزادی بیان در قانون اساسی را سرکوب کرده است.
۴) خود سازماندهی
خود سازماندهی توانایی یک سیستم برای تغییر خود و احتمالاً اختراع مجدد خود است. این منجر به انعطاف پذیری چشمگیری می‌شود، زیرا سیستم می‌تواند خود را با شرایط در حال تغییر وفق دهد. همچنین از هر نقطه اهرمی که تاکنون در مورد آن صحبت کرده ایم قدرتمندتر است، زیرا یک سیستم خودسازمانده می‌تواند قواعد، جریان اطلاعات و حلقه‌های بازخوردی خود را بهبود بخشد.
خود سازماندهی بسیار پیچیده می‌تواند از چند قانون ساده ناشی شود:
- تکامل بیولوژیکی ناشی از 1) رمزگذاری حیات در DNA، 2) توانایی ایجاد جهش در DNA، و 3) فشار انتخاب طبیعی برای انتخاب جهش‌های موفق‌تر است.
- به همین‌ترتیب، فناوری انسانی با 1) دانش علم و فناوری موجود، 2) خلاقیت انسانی که نوآوری‌های جدید ایجاد می‌کند، و 3) نیروهای بازار که برای نوآوری‌های مفیدتر انتخاب می‌کنند و به سازندگان پاداش می‌دهند، توسعه می‌یابد.[iii]
بنابراین، نقطه اهرم تغییر توانایی سیستم برای خودسازماندهی است. به عبارت دیگر، می‌توانید انعطاف‌پذیری سیستم را با فعال کردن خود سازماندهی بهبود بخشید.
۳) اهداف سیستم
اهداف یک سیستم، رفتارهای آن را تعیین می‌کند. تغییر اهداف می‌تواند هر نقطه اهرم پایینی را برای مطابقت با اهداف جدید سیستم تغییر دهد.
معمولاً تغییر عناصر در یک سیستم تأثیر کمی دارد، مگر اینکه عنصر بتواند نقاط اهرم بالاتری مانند اهداف سیستم را تغییر دهد.[iv] نقاط اهرمی در تفکر سیستمی این مثال‌ها را ارائه می‌دهد:
- هیتلر را مسئول آلمان دهه 1930 قرار دهید و یک آلمان نازی با اهداف نازی‌ها و رفتارهای سیستمی بسیار متفاوت ایجاد می‌کنید.
- گورباچف را در راس اتحاد جماهیر شوروی قرار دهید، و شما اهداف گلاسنوست و پرسترویکا را ایجاد می‌کنید که به نوبه خود جریان اطلاعات جامعه و توانایی خود سازماندهی جامعه را تغییر می‌دهد.
بنابراین، هر تکنولوژی یا سیستمی ذاتا خوب یا بد نیست. این بستگی به اهداف استفاده کننده از آن دارد.
۲) پارادایم سیستم
طرز فکر یا پارادایم که سیستم – اهداف، ساختار، قوانین، تاخیرها، پارامترهای آن – از آن ناشی می‌شود. پارادایم‌های یک سیستم، باورهای ضمنی آن در مورد نحوه عملکرد جهان است. آنها اغلب چنان عمیقاً در ذهن ما جا افتاده‌اند که ما آگاهانه آنها را بیان نمی‌کنیم – نیازی به این کار نیست، زیرا معتقدیم بقیه نیز به آنها اعتقاد دارند.[v]
در جوامع غربی این پارادایم‌ها را داریم:
- پول نشان دهنده ارزش است. کسی که پول بیشتری دارد از کسی که پول کمتری دارد ارزشمندتر است.
- این امکان وجود دارد که کسی زمینی را در این سیاره “مالک” کند.
- رشد خوب است. بهبود مستمر خوب است و ایستایی بد است.
این پارادایم‌ها آنقدر طبیعی هستند که ما اغلب به آنها فکر نمی‌کنیم، با این حال بر بسیاری از کارهای ما حاکم هستند. این پارادایم‌ها هر نقطه اهرم پایین‌تری را هدایت می‌کنند – اهداف سیستم، جریان‌های اطلاعات و غیره. این پارادایم‌ها بر نحوه تنظیم قوانین پیرامون مالکیت دارایی، نحوه تنظیم سیستم‌هایی برای رفاه اجتماعی و نحوه پاداش دادن به بازیگران سیستمی که باعث رشد می‌شوند، نظارت می‌کنند. نقاط اهرمی در تفکر سیستمی به این نکته اشاره می‌کند که این نقاط اهرمی گاهی واضح هستند و گاهی اوقات یافتن آنها دشوار است.
۱) فراتر از پارادایم‌ها
بالاترین نقطه اهرم، حتی فراتر از پارادایم‌های سیستمی، رهایی از پارادایم‌های ثابت است. یک پارادایم فقط یک ایده است. هیچ پارادایمی حقیقت مطلق نیست، و فقط یک تکه کوچک از درک یک جهان بی‌پایان پیچیده را شامل می‌شود. فراتر رفتن از پارادایم‌ها به معنای جلوگیری از تثبیت خود به هر پارادایم خاصی و انعطاف پذیر بودن است.
هنوز یک نقطه اهرمی وجود دارد که حتی بالاتر از تغییر یک پارادایم است. یعنی خود را در عرصه پارادایم‌ها بی‌تفاوت نگه دارید، انعطاف‌پذیر بمانید، متوجه شوید که هیچ پارادایمی به صورت مطلق «درست» نیست، که هر یک، از جمله آن‌هایی که به طرز شیرینی جهان‌بینی شما را شکل می‌دهند، درک بسیار محدودی از یک پارادایم عظیم و شگفت‌انگیز است. رها بودن از پارادايم‌ها، نداشتن يقين است. این قدرت‌بخش است – اگر دیگر اسیر پارادایم‌ها نیستید، می‌توانید هر کدام را که می‌خواهید انتخاب کنید یا اصلاً هیچ کدام را انتخاب نکنید.
مراجع:
[i] Donella, M. Twelve leverage points. http://www. sustainer. org/pubs/Leverage_Points. pdf.
[ii] Meadows, D. (1999). Indicators and information systems for sustainable development. In The Earthscan reader in sustainable cities (pp. 364-393). Routledge.
[iii] Dorninger, C., Abson, D. J., Apetrei, C. I., Derwort, P., Ives, C. D., Klaniecki, K., … & von Wehrden, H. (2020). Leverage points for sustainability transformation: a review on interventions in food and energy systems. Ecological Economics, 171, 106570.
[iv] Gisladottir, J., Sigurgeirsdottir, S., Stjernquist, I., & Ragnarsdottir, K. V. (2022). Transparency and Leverage Points for Sustainable Resource Management. Sustainability, 14(24), 16801.
[v] Grant, M., Willetts, J., & Neely, K. (2019). Learning for adaptive management: using systems thinking tools to inform knowledge and learning approaches. Systems Thinking and WASH Tools and Case Studies for a Sustainable Water Supply, 107-132.
نقاط اهرمی
- فراتر از پارادایم‌ها
- پارادایم سیستم
- اهداف سیستم
- خود سازماندهی
- قواعد سیستم
- جریان اطلاعات
- حلقه‌های بازخوردی مثبت
- حلقه‌های بازخوردی منفی
- تاخیر
- ساختار متغیرهای سطح و جریان
- متغیر سطح
- پارامترها